ÖZBEKİSTAN

Resmî adı Özbekistan Cumhuriyeti'dir. Başkenti Taşkent'tir. Yüz ölçümü 447 400 km2, nüfusu 25 155 064 kişi (2001), yönetim biçimi cumhuriyettir. Ülkenin para birimi Som, resmî dili Özbekçedir. Halkın %78'i Müslüman, %22'si diğer dinlere mensuptur. Orta Asya'da yer alır. Komşuları; kuzey ve kuzeybatıda Kazakistan, doğu ve güneydoğuda Kırgızistan ve Tacikistan, güneybatıda Türkmenistan, güneyde Afganistan'dır. Ülkenin kişi başına düşen ulusal geliri 435 $'dır. İnsanların ortalama ömrü 69 yıldır. En büyük kenti Taşkent, en yüksek dağı Manas'tır (4488 m). Başlıca akarsuları, Amu Derya (Ceyhan) ve Sir Derya'dır (Seyhan). Ülkenin en büyük gölü, Aral Gölü'dür.
Özbekistan, güneybatıdaki Amu Derya (Ceyhun) ile kuzeydoğudaki Sir Derya (Seyhan) ırmakları arasında uzanan toprakların büyük bölümünü kapsar. Ülke topraklarının yaklaşık beşte dördünü düz ve kurak batı kesimi oluşturur. Kuzeybatıda Aral gölünün çevresindeki alüvyonlu Turan ovası, güneyde Kızıl Kum çölü yer alır. Ülkenin doğu kesimi dağlıktır.
Kurak bir kara iklimi etkisi altındadır. Yazlar uzun, sıcak ve kurak, kışlar kısadır. Bitki örtüsü yüksekliğe göre değişiklik gösterir. Batıdaki düzlüklerde otsu bitkiler, tepelerde odunsu bitkiler ve ormanlar görülür. Ülke topraklarının %12'si ormanlarla kaplıdır. Doğal kaynakları, petrol, doğal gaz, kömür, bakır, kurşun, tungsten, molibden, altın ve mermerdir. Tarım ve hayvancılık ürünleri, pamuk (dünyanın üçüncü büyük pamuk üreticisi), pirinç, üzüm, kavun, mısır, sebze, tütün; koyun, sığır ve keçidir. Endüstri sanayisi, pamuk toplama ve işleme makineleri, makine, metal işleme ve tekstil sanayisidir. Başlıca kentleri, Taşkent ve Biratnagar'dır.
Sovyet döneminde olduğu gibi bugün de Özbekistan toprakları idarî olarak 12 eyalete ayrılmıştır; bunlar Buhara, Navii, Endican, Harezm, Surhanderya, Cizzak, Kaşkaderya, Namangan, Semerkand, Siriderya, Taşkent ve Fergana olarak sıralanabilir. Ayrıca ülkede 156 şehir, 104 kasaba ve 1254 tane köy bulunmaktadır.
Orta Asya cumhuriyetlerinden biri olan Özbekistan, 47.600 kilometre karelik yüz ölçümü ve 22 milyona varan nüfusu ile bölgenin en kalabalık ülkesidir. Eski SSCB içinde de Rus ve Ukraynalılardan sonra en büyük üçüncü "millet" Özbekler olmuştur.
Özbekistan'da 60'tan fazla etnik grup yaşamaktadır. Cumhuriyet içerisinde Kongrat, Nayman, Kineges, Mangıt, Toyak, Saray, Barın, Üç Uruğ, Bugut, Arlat, Kanglı, Kırk, Bataş ve Karakalpak gibi boylara rastlamak mümkündür. Ancak bu boylar arasında evlilikler oldukça sınırlı kalmıştır. II. Dünya Savaşı öncesi 1926-1939 yılları arasında yapılan nüfus sayımları, müslüman halkların nüfus artışının ülke ölçüsünde, Slav kökenli ve diğer halklarınkinin gerisinde kaldığını göstermektedir. Savaştan sonra bu durumda köklü değişiklikler olmuştur. Bugün de özellikle Özbekistan, nüfus artışı yönünden dinamik toplulukları barındırır. Özbekistan'ın son belirlemelere göre 21.6 milyon olan nüfusunun %69'unu Özbekler, %9'unu Ruslar, %4.7'sini Tacikler, %4.1'ini Kazaklar, %2.4'ünü Tatarlar, %2.1'ini Karakalpaklar ve %7'sini diğer etnik gruplar oluşturmaktadır.
Özbekistan'daki nüfus artışı oldukça fazladır ve üçüncü dünya ülkelerine eşittir. Ancak bu durum özellikle ekonomi yönünden birtakım olumsuzlukları da beraberinde getirmektedir. Özbekistan, Azerbaycan'dan sonra en fazla yerli nüfusu kapsar ve diğer cumhuriyetlere oranla en az Rus nüfusu barındıran ülkedir. Ülkede pek çok etnik grup olmasına karşın Özbekler, %7 oranında Tacikistan'da %3.5 oranında Kırgızistan'da, %2'si Türkmenistan'da ve Kazakistan'da yaşamaktadır. Ayrıca Çin'in Sincan Uygur Özerk Bölgesi'nde 20 bin dolayında Özbek yaşamaktadır.
Bugün nüfusun yaklaşık %2.1'ini oluşturan Karakalpaklar, Kazaklara yakın bir Türk boyudur. Yaşadıkları bölge olan Karakalpakistan, 1925 nisanında Kazak Muhtar Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti'nin bir bölgesi durumundaydı. 20 Mart 1932'de özerk statüsünü kazanan bölge, Aralık 1936'da Özbek Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti'ne dâhil edilmiştir.
Özbekistan'ın tarihten gelen ve zengin bir kültür ve edebiyat temeli vardır. Semerkand ve Buhara şehirlerinde Türklük dünyasının en ünlü ve dünya çapındaki düşünürleri, edebiyatçıları, matematikçileri ve bilim adamları yetişmiştir. Diğer cumhuriyetlerde bulunmayan bu köklü kültür mirası, Özbeklere çok daha güçlü bir ulusal kimlik bilinci kazandırmıştır. Bugün, Özbek Edebiyatı diye isimlendirilen edebiyat, 19. yy'ın ikinci yarısına kadar Orta Asya Türk oymaklarının ortak edebiyatı olarak gelişen ve Türkiye'de daha çok "Çağatay Edebiyatı" olarak bilinen kültürünün devamıdır. Çok zengin bir kültür ve edebiyata sahip olan Özbekler, edebiyatları aracılığı ile de siyasî baskıları dile getirmiş ve ulusal bilinç ile bağımsızlık isteklerini canlı tutmaya çalışmışlardır. Bunun yanında bütün yıkıcı savaşlar ve iç çatışmalara rağmen zengin kültür varlıklarını korumayı başarmışlardır.